Phát triển bền vững ngành khai thác thủy sản tỉnh Hà Tĩnh

Đặt vấn đề

Hà Tĩnh là tỉnh ven biển thuộc vùng Bắc Trung Bộ, có nhiều tiềm năng, lợi thế trong phát triển thủy sản. Tuy nhiên, sự cố môi trường biển năm 2016 bởi Công ty Formosa Hà Tĩnh đã có tác động rất lớn đến ngành thủy sản địa phương, ảnh hưởng đến sinh kế bền vững và đời sống kinh tế xã hội của cộng đồng ngư dân. Thời gian qua, tỉnh Hà Tĩnh đã ban hành và triển khai thực hiện nhiều chính sách hỗ trợ phát triển ngành thủy sản, cải thiện sinh kế và nâng cao đời sống cho cộng đồng ngư dân. Nhờ vậy, đến nay ngành thủy sản vùng ven biển của tỉnh đã từng bước phục hồi và phát triển.

Tuy nhiên, ngành thủy sản, nhất là khai thác thủy sản của tỉnh Hà Tĩnh còn gặp một số khó khăn, thách thức trong quá trình phục hồi và phát triển như: đội tàu khai thác thủy sản ven bờ chiếm đa số, ngư trường khai thác truyền thống bị thu hẹp, cơ sở hạ tầng nghề cá hiện nay chưa đáp ứng yêu cầu phát triển ngành, công tác chuyển đổi khai thác thủy sản theo hướng xa bờ còn nhiều hạn chế. Sử dụng dữ liệu thứ cấp từ niên giám thống kê, báo cáo kinh tế xã hội của địa phương và nguồn dữ liệu sơ cấp được thu thập từ kết quả điều tra 270 hộ gia đình ngư dân khai thác thủy sản ở khu vực ven biển tỉnh Hà Tĩnh[1], nghiên cứu này tập trung phân tích thực trạng phát triển ngành thủy sản tỉnh Hà Tĩnh trong thời gian qua; trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp phát triển ngành thủy sản địa phương trong thời gian đến.

1. Thực trạng phát triển ngành khai thác thủy sản tỉnh Hà Tĩnh

1.1. Quy mô, ngành nghề khai thác thủy sản

Tính đến năm 2020, toàn tỉnh Hà Tĩnh có 4.158 phương tiện khai thác thủy sản, tăng 790 phương tiện so với năm 2015. Trong đó, phương tiện khai thác có công suất dưới 90CV là 3.804 phương tiện, chiếm 91,49% tổng phương tiện khai thác toàn tỉnh. Riêng phương tiện có công suất dưới 20 CV có 2.360 chiếc, chiếm 56,76%. Số phương tiện khai thác có công suất từ 90CV trở lên tăng khá nhanh trong giai đoạn 2011-2020. Năm 2010, toàn tỉnh chỉ có 30 phương tiện có công suất từ 90 CV trở lên thì đến năm 2020 là 353 phương tiện. Số phương tiện có công suất lớn tăng mạnh từ năm 2013 đến nay đã làm cho tổng công suất phương tiện từ 90 CV tăng từ 8,3 nghìn CV năm 2010 lên 94 nghìn CV vào năm 2020 (Niên giám thống kê tỉnh Hà Tĩnh năm 2020 và Tổng cục Thống kê, 2021).

Hình 1 cho thấy, trong giai đoạn 2015-2020, cơ cấu phương tiện theo công suất có sự chuyển dịch tích cực theo hướng tăng tỷ trọng phương tiện công suất lớn, giảm tỷ trọng phương tiện công suất nhỏ. Tuy nhiên, sự dịch chuyển này còn chậm, số lượng phương tiện công suất nhỏ vẫn còn chiếm đại đa số. Đây là khó khăn lớn đối với phát triển bền vững ngành khai thác thủy sản của tỉnh trong thời gian tới khi mà nguồn lợi thủy sản ven bờ ngày càng cạn kiệt, nhất là từ sau sự cố môi trường biển năm 2016.

Về ngành nghề, hoạt động khai thác thủy sản vẫn chủ yếu là các nghề lưới kéo, lưới vây, lưới rê, mành vó, câu. Trong đó, nghề lưới rê là nghề khai thác chủ yếu của cộng đồng ngư dân ven biển chiếm 43,63% tổng số phương tiện toàn tỉnh. Tuy nhiên, ngành nghề này có xu hướng giảm trong thời gian qua, nếu như năm 2015, số phương tiện hoạt động trong nghề này chiếm 54,69% thì đến năm 2020 giảm xuống còn 43,63%. Tiếp theo, các nghề câu cũng là sinh kế quan trọng của ngư dân vùng ven biển, chiếm 26,5% tổng số phương tiện toàn tỉnh, tăng 4,44% so với năm 2015 (22,06%). Các nghề khai thác như lưới kéo, lưới vây, mành vó ít có sự biến động trong thời gian qua và số lượng phương tiện cũng chiếm tỷ lệ dưới 10% tổng số phương tiện trên địa bàn tỉnh. Nhóm nghề khác có sự tăng lên đáng kể trong thời gian qua, từ 11,4% năm 2015 lên 18,09% năm 2020. Đây là các phương tiện hoạt động đa nghề hoặc các nghề khác ven bờ như lặn, bẫy mực, rập ghẹ, đăng, đáy, hỗn hợp, giã cào. Do nguồn lợi thủy sản suy giảm, các phương tiện hoạt động đa dạng ngành nghề hơn và gắn với mùa vụ nhằm nâng cao hiệu quả khai thác thủy sản. Đặc biệt, từ sau sự cố môi trường biển năm 2016, ngư dân khai thác thủy sản vùng ven biển có xu hướng chuyển đổi sang đa nghề thay vì hoạt động từ một nghề như trước (Niên giám thống kê tỉnh Hà Tĩnh năm 2020 và Tổng cục Thống kê, 2021).

1.2. Sản lượng, doanh thu và lợi nhuận khai thác thủy sản

Tính đến năm 2020, sản lượng khai thác thủy sản toàn tỉnh Hà Tĩnh đạt 39,5 nghìn tấn, tăng bình quân giai đoạn 2011-2020 là 4,23%/năm, chiếm 71,17% tổng sản lượng thủy sản toàn tỉnh. Trong đó, sản lượng cá biển đạt 23,2 nghìn tấn, tăng 6 nghìn tấn so với năm 2010, tăng bình quân 3,04%/năm. Hình 2 chỉ ra tác động rất lớn của sự cố môi trường biển năm 2016 đến sản lượng thủy sản khai thác của ngư dân vùng ven biển tỉnh Hà Tĩnh. Nếu như năm 2015, sản lượng thủy sản khai thác đạt 35,4 nghìn tấn thì đến 2016 giảm xuống còn 26,2 nghìn tấn, và cho đến năm 2018 thì sản lượng mới tăng lên trở lại đạt 33,4 nghìn tấn, vẫn ở mức thấp hơn thời điểm năm 2015. Trong đó, sản lượng cá biển khai thác được chịu tác động khá mạnh bởi sự cố môi trường biển, nếu như năm 2015 sản lượng cá đạt được 21,3 nghìn tấn thì đến năm 2016 chỉ còn 16,4 nghìn tấn và mãi đến năm 2019 sản lượng cá biển mới tăng lên 21,1 nghìn tấn (Niên giám thống kê tỉnh Hà Tĩnh, 2020 và Tổng cục Thống kê, 2021). Như vậy, về tổng thể, ngành thủy sản của tỉnh phải mất ít nhất 04 năm mới đạt mức sản lượng khai thác ở thời điểm 2015. Tuy nhiên, điều quan trọng hơn là sự cố môi trường biển đã có ảnh hưởng hết sức to lớn đến thay đổi sinh kế ngư nghiệp của cộng đồng ngư dân, theo đó ngành khai thác thủy sản Hà Tĩnh đã có sự chuyển đổi mạnh mẽ theo hướng nâng cao công suất phương tiện đánh bắt, gia tăng số lượng tàu thuyền có công suất lớn để vươn khơi đánh bắt hải sản xa bờ. 

3. Một số giải pháp phát triển bền vững ngành khai thác thủy sản tỉnh Hà Tĩnh

Một là, thúc đẩy quá trình chuyển đổi hợp lý ngành nghề khai thác thủy sản từ đánh bắt ven bờ sang đánh bắt vùng lộng và vùng khơi trên cơ sở nâng cao hiệu quả khai thác. Tiếp tục tập trung cơ chế chính sách phát triển các đội tàu khai thác xa bờ với quy mô phù hợp gắn với nâng cao hiệu quả kinh tế khai thác. Đối với các khu vực bãi ngang cần tập trung định hướng phát triển các ngành khai thác tại các ngư trường vùng lộng và vùng khơi hơn là phát triển các hoạt động khai thác gần bờ trong bối cảnh nguồn lợi thủy sản suy giảm mạnh. Thực tế cho thấy, định hướng phát triển đội tàu có công suất từ 90 CV trở lên trên địa bàn tỉnh trong thời gian gần đây đã bước đầu có những thành quả tích cực. Do vậy, UBND tỉnh cần tiếp tục triển khai thực hiện tốt hơn nữa các chính sách hỗ trợ đóng mới, nâng cấp, cải hoán các phương tiện có công suất lớn để phát triển năng lực khai thác xa bờ của địa phương. Đặc biệt, cần chú trọng định hướng ngư dân chọn ngành nghề phù hợp ngay từ đầu khi tham gia dự án, hỗ trợ ngư dân đào tạo nguồn nhân lực trọng điểm (chủ tàu, thuyền trưởng, máy trưởng) tiếp cận máy móc, công nghệ tiên tiến trong đánh bắt.

Hai là, đẩy mạnh phát triển cơ sở hạ tầng và hậu cần nghề cá trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh. Đầu tiên, cần đánh giá và phân loại các cảng cá hiện tại của tỉnh. Trên cơ sở đó, lựa chọn một cảng cá phù hợp để đầu tư xây dựng thành cảng cá trọng điểm quy mô lớn chuyên phục vụ nhu cầu cập cảng cho đội tàu xa bờ có công suất lớn (từ 300 CV trở lên). Các cảng cá còn lại cần được đầu tư chuẩn hóa nhằm phục vụ nhu cầu của ngư dân nội tỉnh. Tiếp theo, cần định kỳ nạo vét các luồng, lạch ra vào cảng cá trên địa bàn tỉnh, nhất là đối với cảng trọng điểm cho đội tàu đánh bắt xa bờ. Đồng thời, tại 04 cảng cá lớn của tỉnh cần chú trọng phát triển mạnh các dịch vụ hậu cần nghề cá một cách đồng bộ như kho lạnh quy mô lớn, chợ đầu mối thủy sản, cung cấp nhiên liệu, đá lạnh, ngư lưới cụ,….. Cần lưu ý, nguồn vốn đầu tư của nhà nước chỉ chủ yếu đóng vai trò “vốn mồi” để hỗ trợ, chính quyền tỉnh cần tập trung cơ chế chính sách để thu hút đầu tư tư nhân vào xây dựng các cảng này theo hướng đa chức năng, nhằm cung cấp thị trường dịch vụ thủy sản gắn với chuỗi cung ứng thủy sản. Thực tiễn nghiên cứu cho thấy, nhà nước nên vận dụng các cơ chế chính sách ưu đãi để thu hút dự án đầu tư vào phát triển cụm cảng tổng hợp hơn là tự mình làm thay. Doanh nghiệp đầu tư cụm cảng tổng hợp sẽ có thể được quyền thu phí cập cảng, cung cấp các dịch vụ hậu cần nghề cá chất lượng cho ngư dân, đây là những lợi ích kinh tế tiềm năng có thể thu hút nhà đầu tư tư nhân mạnh dạn đầu tư vào cụm cảng cá.

Ba là, tăng cường ứng dụng công nghệ tiên tiến vào hoạt động khai thác và bảo quản thủy sản. Các cơ quan quản lý ngành cần nghiên cứu và tư vấn cho người dân chọn máy móc, thiết bị phù hợp với từng ngành nghề cụ thể. Có cơ chế chính sách ưu đãi để khuyến khích người dân ứng dụng mạnh mẽ công nghệ tiên tiến vào đánh bắt thủy sản xa bờ như máy tầm ngư sonar 360⁰ cho nghề lưới vây, ứng dụng đèn LED để nâng cao hiệu quả sản xuất,… Ngoài ra, để khuyến khích ngư dân mạnh dạn khai thác trên các vùng biển xa, tỉnh cần có cơ chế hỗ trợ ngư dân đầu tư máy định dạng để phát hiện kịp thời các tàu thuyền hoạt động khu vực lân cận (nhất là các tàu chở hàng hóa lớn) nhằm giảm thiểu tai nạn do đâm va cho ngư dân. Cần chú trọng nâng cao hiệu quả công tác khuyến ngư trong phổ biến và khuyến khích ngư dân ứng dụng các thiết bị, công nghệ đánh bắt và bảo quản tiên tiến, hiện đại. Ngoài ra, cần tiếp tục đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, vô tuyến, định vị vệ tinh cho cộng đồng ngư dân khai thác thủy sản, nhất là đội tàu khai thác thủy sản xa bờ nhằm đảm bảo cung cấp kịp thời thông tin thời tiết, thiên tai giúp ngư dân có phương án ứng phó kịp thời, đồng thời tiếp nhận tốt thông tin cứu hộ, cứu nạn khi ngư dân gặp rủi ro, tai nạn. Xây dựng cơ sở dữ liệu về thông tin ngư trường, thị trường tiêu thụ, số hóa trong công tác quản lý đội tàu khai thác thủy sản. Đây là cơ sở quan trọng để thực hiện tốt việc quản lý hoạt động đánh bắt và công tác cấp chứng nhận nguồn gốc xuất xứ sản phẩm thủy sản đánh bắt được cho cộng đồng ngư dân, cho các nghiệp đoàn nghề cá. Điều này sẽ giúp các sản phẩm thủy sản của tỉnh dễ dàng hơn trong tiếp cận và tiêu thụ tại thị trường trong nước và quốc tế.

Bốn là, chú trọng nâng cao trình độ đội ngũ thuyền trưởng, máy trưởng. Phát triển hoạt động đào tạo năng lực ngư nghiệp cho đội ngũ thuyền trưởng, máy trưởng đối với các tàu đánh bắt vùng lộng và vùng xa bờ, nhất là đối với các phương tiện có công suất lớn, máy móc hiện đại. Đặc biệt, cần thiết kế các chương trình ưu đãi khuyến khích đội ngũ thanh niên có trình độ học vấn, có năng lực ngư nghiệp tham gia các dự án đóng mới và làm chủ các phương tiện đánh bắt hải sản xa bờ. Tiếp tục đào tạo thuyền trưởng và máy trưởng nhằm tạo nguồn lao động có tay nghề cao, hiểu biết về các quy định của pháp luật, luật quốc tế về biển, các quy định của nhà nước về khai thác thủy sản và bảo vệ nguồn lợi thủy sản. Bên cạnh đó, đào tạo hướng dẫn ngư dân tiếp cận kỹ thuật khai thác những ngành nghề mới có hiệu quả kinh tế cao.

Năm là, tiếp tục đẩy mạnh cải cách hành chính giúp ngư dân tiếp cận dễ dàng các chính sách hỗ trợ vốn, lao động, máy móc thiết bị, thị trường cho cộng đồng ngư dân ven biển của tỉnh. Đặc biệt, cần tập trung nâng cao hiệu quả thực hiện chính sách ngay từ cấp cơ sở nhằm giúp người dân dễ dàng tiếp cận chính sách đúng với đối tượng thụ hưởng, hướng dẫn cụ thể cho ngư dân nắm bắt đầy đủ về những cơ chế chính sách cũng như những điều kiện bắt buộc. Chú trọng nâng cao vai trò thực chất của cán bộ quản lý thủy sản cấp xã/phường ở vùng ven biển của tỉnh thông qua đào tạo và đào tạo lại định kỳ.

Sáu là, tăng cường quản lý nhà nước đối với hoạt động khai thác, nâng cao năng lực quản lý nguồn lợi thủy sản và môi trường biển. Thực hiện tốt công tác quản lý, kiểm soát ngư trường khai thác và cảnh báo kịp thời cảnh báo cho ngư dân về các vùng biển cấm khai thác, vùng biển quốc tế, vùng đặc quyền kinh tế Việt Nam, các vùng gần bờ cấm các phương tiện, công cụ khai thác có tính hủy diệt. Thực hiện nghiêm các quy định về khai thác thủy sản trái phép, nhất là hoạt động giã cào gần bờ làm suy giảm mạnh nguồn lợi thủy sản. Đẩy mạnh bảo vệ môi trường biển, nhất là kiểm soát tốt các nguy cơ ô nhiễm, sự cố môi trường do hoạt động sản xuất và đời sống của con người.

Kết luận

Thời gian qua, ngành khai thác thủy sản của cộng đồng ngư dân ven biển tỉnh Hà Tĩnh đã đạt được những bước phát triển quan trọng và đã đóng góp tích cực vào phát triển kinh tế xã hội địa phương. Số lượng và công suất của các phương tiện khai thác không ngừng tăng lên, nhất là hoạt động khai thác xa bờ. Sản lượng khai thác, cơ cấu ngành nghề đã có những thay đổi tích cực góp phần cải thiện và nâng cao thu nhập và đời sống cho cộng đồng ngư dân vùng ven biển. Nhìn chung, ngành khai thác thủy sản cũng bước đầu phục hồi so với trước sự cố môi trường biển năm 2016. Tuy nhiên, bên cạnh những thành công, ngành khai thác thủy sản vùng bãi ngang ven biển của tỉnh vẫn còn đứng trước nhiều hạn chế, rào cản trong phát triển bền vững như: phương tiện khai thác có công suất nhỏ chiếm tỷ trọng lớn; cơ cấu ngành nghề mặc dù đã có chuyển biến theo hướng tích cực song số phương tiện khai thác ngư trường gần bờ vẫn còn chiếm tỷ trọng lớn; trình độ công nghệ khai thác thủy sản còn nhiều hạn chế, việc ứng dụng khoa học công nghệ vào khai thác và bảo quản thủy sản còn chậm; cơ sở hạ tầng nghề cá vẫn chưa đáp ứng nhu cầu của ngư dân. Trên cơ sở đó, nghiên cứu đã đề xuất một số giải pháp cơ bản nhằm phát triển bền vững ngành khai thác thủy sản của tỉnh Hà Tĩnh trong bối cảnh hiện nay.